Արտյոմ Խաչատրյան

Այսօր լրանում է Նիկոլաե Չաուշեսկուի՝ Ռումինիայի «դիկտատորի» ծննդյան 100-ամյակը, որն այդ երկրում միանձնյա կառավարել է 1965-1989թթ.։ 1989թ. դեկտեմբերին ռումինացիները հանկարծ դեմոկրատիա և լիբերալիզմ ուզեցին, և 1989թ. դեկտեմբերի 16-ին երկրի արևմտյան Տիմիշոարա քաղաքում (գերազանցապես բնակեցված է հունգարներով) անկարգություններ սկսվեցին։ Հակամարտության անմիջական պատճառ դարձավ տեղի պաստորին՝ հասարակական գործիչ Լեսլո Տեկեշին վտարելու որոշումը, որը հանդես էր եկել անջատողական գաղափարներով։ Միլիցիան փորձեց ցրել ցուցարարներին, և արևմտյան հեռուստաալիքներով ցուցադրվեցին սյուժեներ Չաուշեսկուի ռեժիմի վայրագությունների, մասնավորապես՝ կանանց և երեխաների գնդակահարությունների մասին։ Աշխարհին ցուցադրվեցին Տիմիշոարայի՝ դիակներով լի գիշերային փողոցները։ Ինչպես հետագայում պարզվեց, այս «տեսարանի» պատրաստման համար դիակները վերցվել էին քաղաքային դիահերձարաններից։

Պաշտոնական խողովակներով տեղեկատվություն չստանալով՝ մարդիկ լսում էին «արևմուտքի ձայնը», որը տեղեկացնում էր «դիկտատորի կամայականության դեմ ընդվզած ժողովրդին» ամեն տեսակ սատարման մասին։ Աշխարհի շատ երկրների ռումինական դեսպանությունների մոտ բողոքի հանրահավաքներ էին անցկացվում, իսկ Տիմիշոարայում ցուցարարները սկսեցին զավթել վարչական շենքերը։ Այդ ժամանակ քաղաքում իսկապես կրակոցներ լսվեցին։ Երբ խառնաշփոթը մայրաքաղաք հասավ, Չաուշեսկուն ստիպված եղավ ուղղաթիռով հեռանալ Բուխարեստից, բայց ուղղաթիռն իջեցվեց, իսկ Չաուշեսկուն տիկնոջ հետ, երկու ժամ տևած «արդարացի և դեմոկրատական» դատից հետո, մահապատժի ենթարկվեց (տե՛ս տեսանյութը)։ Այդ ժամանակվանից ի վեր Նիկոլաե Չաուշեսկուն աշխարհում բացասական անուն դարձավ, նրան անվանում էին ստալինական, իսկ նրա անմարդկային սպանությունը ցայսօր ընկալվում է որպես իսկական լիբերալ արդարադատություն։

Դեռևս 70-ական թթ. Ռումինիայում սկսեց ձևավորվել Չաուշեսկուի անձի պաշտամունքը։ Մամուլը երկինք էր հասցնում «Կարպատների հանճարին», «հերոսների մեջ ամենահերոսին», «Մեծն Կոնդուկէտորին»։ Առաջնորդի կյանքի ուղու մասին հազարավոր գրքեր էին հրապարակվում, փողոցները պատվում էին նրա դիմանկարներով։ Քանի դեռ Արևմուտքի հետ բարեկամությունը լավ էր ընթանում, դա ոչ ոքի չէր հուզում։ Բայց բավական էր, որ իրավիճակը փոխվեր, և Ռումինիայով մեկ լուրեր տարածվեցին ցարական ճոխության մասին, որով իրենց շրջապատել էին Նիկոլաե և Ելենա Չաուշեսկուները։ Ելենայի ոսկե զուգարանակոնքը, որը լվանում էին միայն օղիով, ամենահայտնի օրինակն է, բայց էլի օրինակներ կան։ Ասվում էր, օրինակ, որ Չաուշեսկուի դուստրը՝ Զոյան, ադամանդներ է պաշտում, որոնք նրան են հասցնում ուղիղ հենց ոսկերչական խանութներից։ Նրան հեշտամոլ կին էին անվանում, որի հարբած զեխությունների մասին լեգենդներ էին պտտվում։ Առաջնորդի կրտսեր որդու՝ Նիկուի մասին ասում էին, թե ողջ ազատ ժամանակն, իբր, անցկացնում է Լաս Վեգասում՝ միլիոններ մսխելով թղթախաղի սեղանի առջև, որ հիվանդագին աստիճանի անտարբեր չէ կանանց հանդեպ՝ սկսած ֆաբրիկաների ցանկացած աշխատակցուհուց մինչև Մոնրեալի 14-ամյա օլիմպիական չեմպիոնուհի Նադյա Կոմանեչին, որին, իբր, բռնաբարել էր հայրենիք աղջկա հաղթական վերադարձից անմիջապես հետո։ Մի խոսքով՝ Չաուշեսկուի զավակները ձերբակալվեցին, ներառյալ բացարձակապես չքաղաքականացված ավագ որդին՝ Վալենտինը, որը ողջ կյանքը ֆիզիկոս էր աշխատել։ Նրանք տարբեր ժամկետների բանտարկությունների ենթարկվեցին։ Բայց Զոյայի մոտ այդպես էլ ադամանդներ չգտան։ Իսկ օլիմպիական չեմպիոնուհի Նադյա Կոմանեչին հրաժարվեց ընդունել, որ Նիկուն իրեն բռնաբարել է։ Եվ մինչ օրս, ապրելով ԱՄՆ-ում, ասում է, որ նման բան չի եղել։ (Ի դեպ, Չաուշեսկուի՝ լիբերալ հաշվեհարդարի զոհ դարձած ընտանիքի պատմությունը հիշեցնում է Լավրենտի Բերիայի որդու պատմությունը. ելցինյան «դեմոկրատական» Ռուսաստանում այդ մարդը դիմել էր ՌԴ Գերագույն դատարան՝ միջնորդելով ռեաբիլիտացնել հորը գոնե հօգուտ օտարերկրյա պետությունների Բերիայի լրտեսության մասով։ Դե, իսկ ելցինյան Գերագույն դատարանը մերժել էր միջնորդությունը՝ փաստորեն համաձայնելով և հաստատելով, որ Լավրենտի Բերիան իսկապես եղել է Անգլիայի, Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի և այլ երկրների լրտեսը։ Ի՞նչ է սա՝ ցինիկությո՞ւն, բթամտությո՞ւն, անսկզբունքայնությո՞ւն, լկտիությո՞ւն, դեսպոտի՞զմ, թե՞ շատ ավելի վատ բան)։

Ուրեմն, ո՞վ էր Նիկոլաե Չաուշեսկուն։ Ձեռնպահ կմնանք գաղափարախոսական պահերից, կփորձենք պարզել Ռումինիայի առաջնորդի կերպարը և նրա քաղաքական ժառանգությունը։

Չաուշեսկուն իսկական կոմունիստ էր և մտածում էր իսկական կոմունիստի նման։ Անտոնեսկուի դիկտատուրայի տարիներին (1936-1939թթ. և 1940-1944թթ.) նա բանտում է եղել (ահավոր, գեստապոյական պայմաններում)։ Պատերազմից հետո Չաուշեսկուն դառնում է պետության առանցքային դեմքը (զբաղեցրել է Զինված ուժերի բարձրագույն քաղաքական վարչության պետի, գյուղատնտեսության նախարարի, Զինված ուժերի փոխնախարարի և այլ պաշտոններ), իսկ 1965թ., Գեորգիու-Դեժի մահվանից հետո, դառնում է ՌԿԿ գլխավոր քարտուղարը և պետության առաջնորդը։

Ստալինի մահից հետո ռումինական ղեկավարությունը թերահավատորեն է վերաբերվում խրուշչովյան ձնհալին, և երկու երկրների միջև հարաբերություններում սառնություն է նկատվում։ Չաուշեսկուն փորձում էր ուժերի ներածին չափով չեզոքացնել խորհրդային ճնշումը, սիրալիրություններ էր անում Արևմուտքին, առանց ԽՍՀՄ-ի հետ համաձայնեցնելու ընդունում էր Նիքսոնին և դը Գոլին, արժանացել է եվրոպական բարձրագույն շքանշանների (Ֆրանսիան Չաուշեսկուին շնորհեց Պատվո լեգեոնի շքանշան, Մեծ Բրիտանիան նրան շնորհեց ասպետական շքանշան և ասպետ օծվելու Մեծ խաչ, Դանիան և Շվեդիան նրան շնորհեցին իրենց սեփական ասպետական շքանշանները), իսկ Գորբաչովին ուղղակի հայտարարում էր. «Ավելի շուտ Դունայը հակառակ կհոսի, քան թե տեղի կունենա Ռումինիայի перестройка-ն»։ 1984թ. Չաուշեսկուն (միակը Վարշավայի պայմանագրի անդամ երկրների ղեկավարներից) հրաժարվեց պաշտպանել Լոս Անջելեսի օլիմպիադայի բոյկոտը։

Ռումինիայի առաջնորդը սերտ կապեր էր պահպանում Չինաստանի, Ալբանիայի, ԿԺԴՀ-ի, Վիետնամի, այսինքն՝ այն երկրների հետ, որոնցում ստալինականությանը հրաժեշտ չէին տվել։ Մի կողմից՝ նրան մեղադրում էին ստալինականության, մյուս կողմից՝ արևմտական լինելու և լիբերալիզմի մեջ։ Երկրում վաճառվում էր արևմտյան մամուլը, չէր լռեցվում արտասահմանյան ռադիոն, երկիր մուտքն ու ելքը երկրից համեմատաբար ազատ էին, և ակտիվորեն Ռումինիա էին այցելում օտարերկրյա զբոսաշրջիկներ։ Մի խոսքով՝ նա իրեն պահում էր ինքնիշխան երկրի ղեկավարի նման, հասկանալի է՝ հստակ կատարելով իր դաշնակցային պարտավորությունները։

Օգտվելով Արևմուտքի հետ բարեկամությունից՝ Չաուշեսկուն 22 միլիարդ դոլարի վարկ հավաքեց։ Այդ փողերը ներդրվեցին նավթավերամշակման, նավթաքիմիայի, ծանր ու թեթև արդյունաբերության (կահույքի, սննդի, տեքստիլ, կոշիկի արտադրություններ) զարգացման մեջ։ Երկրում ստեղծվեցին սեփական ավտոմեքենաշինությունն ու ավիաարդյունաբերությունը։ 1989թ. Ռումինիան լրիվ մարեց արևմտյան վարկերը։ Իսկ արտադրության ծավալը 1970-ական թթ. 100 անգամ գերազանցում էր 1944-ի մակարդակը, ազգային եկամուտն աճեց 15 անգամ։ Հետաքրքիր է, որքանո՞վ է ավելացել (կամ պակասել) արտադրությունը Ռումինիայում 1989-ից սկսած, հատկապես Եվրամիություն մտնելուց հետո։ Ափսոս, որ ռումինական պաշտոնական վիճակագրությունը համեմատական տվյալներ չի ներկայացնում, թե չէ ռումինացիներն ազգովի կթքեին ինչպես իրենց ղեկավարության, այնպես էլ Եվրամիության երեսին։

Համաձայնենք, որ 30 տարվա մեջ 100 անգամ արտադրություն ավելացնելը լուրջ գործ է։ Նման բան պատմության մեջ հաջողվել է միայն Ստալինին։ Համաձայնենք նաև, որ լիբերալ պայմաններում այդ զարմանալի աճը վերացնելը նույնպես լուրջ գործ է, ինչի համար, իմ կարծիքով, ինչ-որ մեկը ինչ-որ կերպ պատասխան է տալու...

Հետգրություն

2010թ. Ռումինիայում հարցում է անցկացվել, որը պարզել է, որ եթե Նիկոլաե Չաուշեսկուն առաջադրվեր Ռումինիայի նախագահի պաշտոնին, նրա օգտին իր ձայնը կտար երկրի բնակչության 40%-ը։ Այսինքն՝ 1989թ. ռումինացիները հայտնվեցին էքստազի մեջ, երբ առանց դատ ու դատաստանի, շան նման գնդակահարեցին իրենց առաջնորդին, և 21 տարի անց նրանց մեջ պայծառացման առաջին նշանները նշմարվեցին։ Սա արդեն գովելի է...