Արտյոմ Խաչատրյան

1942 թվականին Լեոնիդ Կոգանը՝ 20-րդ դարի խոշորագույն ջութակահարներից մեկը, դառնում է 18 տարեկան, և, հետևաբար, նրան բանակ են կանչում: Այսինքն` ռազմաճակատ, այսինքն` հարյուր տոկոսանոց մահ: Կոգանի դասատուն` Աբրահամ Յամպոլսկին, աֆերիստ հրեա է լինում և հետաքրքիր կոմբինացիա է մշակում` Կոգանին բանակից փրկելու համար: Ուրեմն, սովորեցնում է նրան Արամ Խաչատրյանի ջութակի կոնցերտը և ուղարկում աշակերտին կոմպոզիտորի տուն: Խաչատրյանը դուռը բացում է, տեսնում մի ինչ-որ անծանոթ, փոքրամարմին տղայի: Կոգանն ասում է, թե` Ձեր կոնցերտն եմ սովորել, կլսե՞ք ինձ, Արամ Իլյիչ: Խաչատրյանը ներս է հրավիրում նրան, լսում է: Բնականաբար, գիտակցում է, թե ինչ մակարդակի տաղանդ է դիմացը կանգնած: Հետո հարցնում է, թե` տղա ջան, ի՞նչ անեմ քեզ համար: Կոգանն ասում է, թե` Արամ Իլյիչ, վաղը ինձ ռազմաճակատ են տանում, փրկեք ինձ: Խաչատրյանը զարմանում է: Նա հասկանում է, որ այդ տղային ռազմաճակատ տանելը սպանությանը հավասար բան է: Մի խոսքով, կապվում է Անաստաս Միկոյանի հետ: Միկոյանը խոսում է Ստալինի հետ, ասում է, թե՝ Խաչատրյանն ասում է, որ եթե էս տղային հիմա բանակ չտանենք, անպայման մեծ ջութակահար կդառնա, աշխարհը նրա մասին կխոսի: Ստալինը վստահում է Միկոյանին, Լեոնիդ Կոգանը ռազմաճակատ չի գնում և դառնում է այն, ինչ աշխարհը գիտե (հիշեցնեմ, որ Ստալինին այն ժամանակ բանակից ազատելու հարցով ոչ ոք չէր կարող դիմել, ի վերջո, նա իր զավակին չխնայեց ու առաջնագիծ ուղարկեց, բայց, այնուամենայնիվ, բացառություններ կային` Ստալինն իմաստուն մարդ էր, ճկուն ուղեղով):

Այս մասին «Леонид Коган. Неповторимый» ֆիլմում պատմում են Լեոնիդ Կոգանի երեխաները` դիրիժոր Պավելը և դաշնակահարուհի Նինան: Արամ Խաչատրյանի մասին նրանք խոսում են անասելի պիետետով` գիտակցելով, որ իրենք ուղղակի չէին ծնվի, եթե ժամանակին Խաչատրյանն իրենց հորը չփրկեր մահից: Անձամբ Լեոնիդ Կոգանն էլ մինչև կյանքի վերջը խոնարհվել է Խաչատրյանի առջև, առիթը բաց չի թողել նրա կոնցերտը կատարելու, բազում անգամներ նվագել է այն Խաչատրյանի հետ:

Գալիս է 1951 թվականը: Բելգիայի Ելիզավետա թագուհին նամակ է գրում Ստալինին, թե` պրն Ստալին, 1937-38 թվականին խորհրդային կատարողները Բրյուսելի մրցույթներում սենսացիա արեցին, հենց Բրյուսելում աշխարհով մեկ հռչակվեցին Դավիթ Օյստրախն ու Էմիլ Գիլելսը, հիմա մրցույթը վերականգնել ենք, չէի՞ք ուզենա կրկնել նույն ֆուռորը: Ստալինը նամակը մակագրում է. «Ուղարկել և վերցնել առաջին տեղերը»: Այն ժամանակ մշակույթի նախարար էր աշխատում Միխայլով ազգանունով մի դժբախտ անձնավորություն, որը, Ստալինի ռեզոլյուցիան ստանալուց հետո, մտածում է ինքնասպանության հեշտ ձևի մասին` ի վերջո, առաջնորդը պահանջել է վերցնել «առաջին տեղերը»: Միխայլովը գնում է Դավիթ Օյստրախի մոտ, որը Բրյուսել էր գնում որպես ժյուրիի անդամ: Օյստրախն ասում է, թե՝ դեռ չարժե ինքնասպանության դիմել, ճիշտ կլինի Լեոնիդ Կոգանին տանել Բրյուսել, նա կփրկի դրությունը: Ինչևէ, Կոգանի հետ մի հատ էլ Միխայիլ Վայման են ուղարկում Բրյուսել` որպես փրկության լրացուցիչ երաշխիք:

ԽՍՀՄ դեսպանը, ջութակահարներին դիմավորելիս, անկեղծ ասում է, թե` տղերք ջան, էստեղ ցեղասպանություն է տեղի ունենալու` կամ դուք եք դա անում, կամ մեզ բոլորիս են ցեղասպանություն անում: Ինչևէ, Լեոնիդ Կոգանը վերցնում է առաջին մրցանակը, Միխայիլ Վայմանը` երկրորդը: Այսինքն՝ Ստալինի հանձնարարությունը` գնալ և վերցնել առաջին տեղերը` կատարված է: Նախարար Միխայլովը գնում է Ստալինի մոտ զեկույցով, թե` ընկեր Ստալին, համաձայն Ձեր հանձնարարության, մենք գնացինք և վերցրինք առաջին տեղերը: Ստալինը հիշում է Կոգանի ազգանունը: Զանգում է Միկոյանին: «Անաստաս, դու, ինչպես միշտ, չսխալվեցիր»,- ասում է առաջնորդը:

Այս պատմությունը ես պատմեցի մի սեղանի շուրջ, որտեղ ներկա էր մեր հայտնի փաստաբաններից մեկը: Նա լսեց, հետո ասաց. «Դե, հիմա շարունակությունն էլ ես կպատմեմ»: Ուրեմն, Արա Ասոյանը, հայտնի բժիշկ-ինֆեկցիոնիստ, Գերմանիայում հանդիպում է արդի խոշորագույն ջութակահար Սերգեյ Խաչատրյանի հորը, որը խնդրում է, թե` ախպոր պես, տարեկան երկու անգամ զինկոմին փող եմ տալիս (Սերգեյին բանակ չտանելու համար), հոգնել եմ արդեն, եթե կարող ես` էդ դարդից ինձ ազատիր: Ասոյանը խոստանում է լուծել հարցը: Խոսում է պաշտպանության նախկին փոխնախարար Գագիկ Մելքոնյանի հետ (որը 2008-ին միացավ Տեր-Պետրոսյանի «ժողովրդին»): Սա ասում է, թե` յա, բա մեր բանակին ջութակ քաշողներ պետք չե՞ն: Ինչևէ, Խաչատրյանի հայրը ազնվորեն շարունակում է մուծվել զինկոմին, մինչև որ չի հիվանդանում Ռոբերտ Քոչարյանի թոռնիկը: Ասոյանը առիթը բաց չի թողնում և տիկին Բելլային խնդրում է լուծել Սերգեյ Խաչատրյանի հարցը: Տիկին Բելլան լուծում է՝ փաստորեն դառնալով իր ամուսնու ամենալավ և օգտակար որոշման հեղինակը:

Ինչի՞ համար եմ գրում այս ամենը: Տեսեք, կար Խորհրդային Միություն, այլանդակ մի տոտալիտար պետություն (ինչպես այսօր է ընդունված կարծել): Կա «դեմոկրատական» Հայաստանի Հանրապետություն, որտեղ չկա ոչ մի մեխանիզմ՝ երկրի առաջին դեմքերին ինչ-որ բան հասցնելու, ինչ-որ հարց լուծելու: Հսկայական կայսրության մեջ գոյություն ունեին ձևեր՝ առաջնորդին բան ասելու: Հենց այդ ձևերից մեկով Արամ Խաչատրյանը փրկեց Լեոնիդ Կոգանին: Մարդիկ լսելու ունակություն ունեին, հարգում էին հեղինակությունների կարծիքը: Դե, փորձեք հիմա մի բան բացատրել ՀՀ նախագահին: Չեք կարողանա, անհնար է: Եթե չհիվանդանար Քոչարյանի թոռնիկը, Սերգեյ Խաչատրյանը շատ գլխացավ կունենար կյանքում: Օրինակ, մեկ այլ տաղանդավոր հայ ջութակահար` Հրաչյա Ավանեսյանը, 2011-ին անցավ Չայկովսկու մրցույթի նախընտրական փուլը, բայց չժամանեց Մոսկվա և չմասնակցեց մրցույթին` հայրենի դատախազությունը նրան հետախուզում էր հայտարարել բանակից խուսափելու համար, իսկ Մոսկվայում նրան կձերբակալեին և կուղարկեին Հայաստան, բնականաբար, մենք գրեցինք, խնդրեցինք, ահազանգեցինք, բայց` ապարդյուն, ոչ ոք չլսեց, ոչ ոք ժամանակ չունեցավ մտածելու և այդ հարցը լուծելու: Համայակ Դուրգարյան կա՝ Եվրոպայում հայտնի երաժիշտ, աշխարհահռչակ «Մոսկվայի վիրտուոզներ» նվագախմբի և Հայաստանի պետական կամերային նվագախմբի հիմնադիրներից մեկը: Հինգ տարի առաջ Համայակը դարձավ 70 տարեկան: Նա ուներ բազում պարգևներ և կոչումներ (Հայկական ԽՍՀ վաստակավոր արտիստ է), բայց ցանկանում էր ևս մեկ կոչում կամ պարգև անկախ Հայաստանից: Ես որոշեցի նախաձեռնել նրան ինչ-որ մի պարգև շնորհելու գործը: Խոսեցի Վիկտոր Դալլաքյանի հետ, որն այդ ժամանակ նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալն էր: Փորձեցի պարզել, թե ինչ մեխանիզմներ գոյություն ունեն արժանի մարդկանց խրախուսելու, պարգևելու: Վիկտորը խոսեց մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանի հետ, խոսեց նաև աշխատակազմի համապատասխան բաժնի ղեկավարի հետ: Ես էլ խոսեցի տիկին Հասմիկի հետ: Ասացի, որ Դուրգարյանն արժանի անհատականություն է, Խորհրդային Հայաստանն է (որն, անշուշտ, ավելի սոլիդ պետություն էր) նրան կոչումներ ու պարգևներ շնորհել, ներկայացրեք նախագահին ինչ-որ մի մեդալի: Եվ ի՞նչ: Որևէ մեկը որևէ բան չարեց. մթնոլորտն այնպիսին էր, որ Հասմիկ Պողոսյանը դա չկարողացավ անել, որպեսզի հանկարծ չասեին, թե` վայ, Հասմիկն իր մարդուն է բրթում: Նույն կերպ վարվեց ՀՀ նախագահի աշխատակազմի պարգևների բաժնի վարիչ Ջեմմա Հակոբյանը` նույն պատճառով` որպեսզի չասեն, թե Ջեմման գործ է կպցնում: Լավ, բա սա երկի՞ր է: Ինչպե՞ս բնութագրել մի իրավիճակ, որտեղ պաշտոնյաները վախենում են ճիշտ քայլերի դիմել:

Սա Հայաստանն է, և վե՛րջ: Էլ ասելու բան չկա: Սա Հայաստանն է, որի վաստակավոր արտիստը Արմենչիկն է, մշակույթի նախարարը՝ Արմեն Ամիրյանը, վարչապետն էլ` Կարեն Կարապետյանը: Իսկ Համայակ Դուրգարյանն Իսպանիայում կապրի նաև առանց անկախ Հայաստանի պետական պարգևների: Սերգեյ Խաչատրյանի հայրն էլ կարող էր ևս մի քանի տարի կաշառք վճարել զինկոմին` ողբերգություն չէր լինի: Հրաչյա Ավանեսյանն էլ, մեկ է, Հայաստանի բանակում չծառայեց, հիմա ջհանդամ, թե չի կարող Հայաստան գալ` նրան Գերմանիայում են հարգում: Եվ թող Մայր Հայաստանը վանի իրենից իր զավակներին, որպեսզի որևէ նորմալ և տաղանդավոր մարդ չուզենա շփվել այս երկրի հետ, որևէ մեկը չցանկանա ապրել և աշխատել այստեղ, որևէ մեկը լավ բան չասի այս երկրի մասին:

Այսքա՛նը…